Năm Sửu nói chuyện trâu

Con trâu từ thuở xa xưa đã vô cùng quen thuộc với cuộc sống lao động của người nông dân một nắng hai sương với cảnh làng quê Việt Nam. Những chú trâu xuất hiện với hình ảnh cần mẫn, chăm chỉ bên thửa ruộng cày, chia sẻ nỗi khó khăn vất vả với người nông dân, cũng có khi tung tăng gặm cỏ trong bức tranh nên thơ với tiếng sáo của trẻ mục đồng dưới ánh hoàng hôn. Dù là ở hình ảnh nào thì con trâu cũng cho người ta cảm giác thân thiết, toát lên một đức tính cần lao, chịu thương chịu khó.

Ông cha ta thường nói: “Con trâu là đầu cơ nghiệp”, đủ hiểu trâu có vị trí như thế nào trong cuộc sống của con người.

“Trâu ơi ta bảo trâu này/ Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta/ Cấy cày vốn nghiệp nông gia/ Ta đây trâu đấy ai mà kể công/ Bao giờ cây lúa còn bông/ Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn”.

Con trâu từ lâu đã gắn bó với người dân Việt Nam.

Hình ảnh của con trâu đã được đưa vào ca dao, qua đó khắc hoạ hình ảnh gần gũi thân thuộc, với lời lẽ thiết tha, ân cần con người đã gọi trâu như một người bạn chứ không còn coi trâu như là loài vật nữa. Và như một lẽ tự nhiên, con trâu đã đi vào nghệ thuật, trở thành đề tài, nguồn cảm hứng trong các tác phẩm văn học, hội họa, âm nhạc,…

Nhà nước phong kiến thời Lý – Trần (thế kỷ XI-XIV) rất quan tâm tới việc bảo vệ nguồn sức kéo qua các chính sách như “trọng ruộng, khuyến khích chăm lo phát triển kinh tế nông nghiệp”. Năm 1123, vua Lý Nhân Tông xuống chiếu nhắc nhở: “Trâu là con vật quan trọng cho việc cày cấy, lợi cho người. Từ nay cấm không được giết trâu ăn thịt. Ai làm trái thì trị tội theo pháp luật”. Các Luật Hình (thời Lý), Hình luật (thời Trần) đều có những điều khoản cụ thể quy định hình phạt về tội ăn trộm và giết hại trâu bò.

Trâu Việt Nam là trâu rừng thuần hóa, thuộc nhóm trâu đầm lầy, phân bố rộng rãi khắp Việt Nam. Từ hàng ngàn năm trước, trâu đã gắn bó với con người cùng với sự ra đời của nền văn minh lúa nước. Người Việt cổ không những biết săn trâu mà còn thuần hóa trâu, dùng sức khỏe của trâu để phụ giúp trong việc đồng áng.

Ngày trước chưa có máy móc, trâu thường phải làm việc nặng nhọc: “Con trâu đi trước, cái cày theo sau”. Trâu thức dậy từ sáng sớm tinh mơ khi chú gà trống báo thức, cùng người nông dân ra đồng làm việc. Trâu chăm chỉ, cần mẫn cày hết thửa ruộng này đến thửa ruộng khác, bất kể là sáng hay tối, nóng nực hay giá rét. Nhờ có trâu, người nông dân mới có thể thu được một mùa màng bội thu. Đến ngày gặt, trâu lại chở lúa từ ruộng về nhà. Tuy công việc vất cả là vậy nhưng thức ăn của trâu rất giản dị, chỉ là cỏ hoặc rơm. Ở miền núi, ngoài công việc đồng ruộng, trâu còn chở hàng hoặc kéo xe, giúp con người vượt qua những con đường trắc trở, những ngọn núi xa xôi. Vì thế, trâu trở thành một gia sản quan trọng của người nông dân. Chẳng phải ca dao đã từng nói: “Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà. Trong ba việc ấy, thật khó lắm thay”.

Không chỉ trong đời sống vật chất, trâu còn gắn bó trong đời sống tinh thần của người dân Việt Nam. Ở Đồ Sơn có lễ hội chọi trâu nổi tiếng khắp cả nước, gắn liền việc thờ cúng thuỷ thần với nghi lễ chọi và hiến sinh trâu, có cả sự giao thoa giữa những yếu tố văn hoá nông nghiệp đồng bằng với văn hoá cư dân ven biển. Ở Đồ Sơn vẫn có câu thành ngữ “Trống mọi làng cùng đánh, thánh mọi làng cùng thờ” để lập luận Hội chọi trâu ra đời cùng với việc trở thành hoàng làng. Ngoài chọi trâu ở Đồ Sơn, chúng ta còn có lễ hội đâm trâu ở Tây Nguyên.

Chuyện về con trâu có rất nhiều, bởi nó đã gắn bó với người dân hàng ngàn năm, đi vào văn hóa, vào lời ăn tiếng nói hàng ngày. Giữa thế kỷ 21, vai trò, ảnh hưởng và sự xuất hiện của con trâu không còn nhiều, âu cũng là lẽ tự nhiên. Hình ảnh mục đồng vắt vẻo trên lưng trâu, hát ngêu ngao những bài đồng dao cũng đã dần mất đi. Cuộc sống đổi mới, nhiều máy móc hiện đại thay thế cho sức kéo của trâu. Tuy vậy, trâu vẫn là một báu vật quý giá với người nông dân. Hình ảnh làng quê, đồng ruộng, cây lúa, con trâu vẫn thấm sâu vào tâm hồn người dân Việt. Chào năm Tân Sửu, năm con trâu theo thứ tự 12 con giáp, gợi nhắc cho mỗi người chúng ta cần làm việc chăm chỉ, cần cù, bù đắp cho một năm cũ đã qua.

HƯƠNG GIANG