Báo chí trong kỷ nguyên số: Cơ hội bứt phá, thách thức đạo đức và sứ mệnh mới

Trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ, báo chí đang chứng kiến làn sóng công nghệ mới mẻ và đầy quyền năng: Trí tuệ nhân tạo (AI).

Sự trỗi dậy của AI không chỉ đơn thuần là một cú hích về mặt công nghệ, mà còn là phép thử lớn đối với bản lĩnh nghề nghiệp, bản sắc văn hóa và đạo đức báo chí. Trí tuệ nhân tạo đang đặt ngành báo chí vào một giai đoạn tái cấu trúc sâu sắc – nơi mà cách làm báo, tiếp cận độc giả, và thậm chí là vai trò của nhà báo đang thay đổi từng ngày.

Báo chí thời AI: Kỷ nguyên của truyền thông đa nền tảng và cá nhân hóa

Thói quen tiêu dùng thông tin của công chúng đang chuyển dịch mạnh mẽ: từ tiếp cận tin tức qua văn bản thuần túy sang trải nghiệm đa dạng về định dạng – đọc, nghe, xem và tương tác. Trong bối cảnh đó, AI đã trở thành chìa khóa giúp báo chí thích nghi nhanh chóng, nâng cao trải nghiệm người dùng và mở rộng phạm vi tiếp cận.

Một trong những ứng dụng nổi bật là công nghệ chuyển văn bản thành giọng nói (Text-to-Speech – TTS). Thay vì chỉ truyền tải thông tin qua chữ viết, giờ đây các bản tin có thể được “nghe thấy”, giúp tiếp cận người dùng trong lúc họ đang lái xe, tập thể dục, hay làm việc nhà. Đặc biệt, đây cũng là bước tiến nhân văn, hỗ trợ người khiếm thị tiếp cận thông tin dễ dàng hơn. Không ít tòa soạn tại Việt Nam như Thanh niên, VTV… đã tích hợp tính năng "nghe bài viết" nhằm tăng tương tác và giữ chân độc giả trên nền tảng số.

Không dừng lại ở đó, AI còn mở ra tiềm năng lớn trong việc sản xuất video tự động từ nội dung văn bản. Kết hợp giữa hình ảnh, âm thanh, phụ đề và chuyển động, các video ngắn – định dạng ưa thích trên TikTok, Facebook Reels hay YouTube Shorts đã trở thành công cụ đắc lực giúp báo chí “trẻ hóa” nội dung, bắt nhịp với thế hệ độc giả năng động, thích tiêu thụ thông tin một cách nhanh chóng, sinh động và cá nhân hóa.

Một số cơ quan báo chí tiên phong tại Việt Nam đã thử nghiệm sử dụng AI chatbot như một “trợ lý ảo” hỗ trợ độc giả. Những công cụ này có thể trả lời câu hỏi, gợi ý bài viết, cung cấp thông tin theo yêu cầu và tạo ra trải nghiệm đọc báo tương tác, mang tính cá nhân hóa cao – điều mà báo chí truyền thống một chiều khó có thể đạt được.

Rõ ràng, AI đang giúp báo chí không chỉ sản xuất nội dung nhanh hơn, mà còn định nghĩa lại vai trò của tòa soạn – từ nơi viết bài trở thành một trung tâm sáng tạo nội dung đa phương tiện, nơi chữ viết, hình ảnh, âm thanh và tương tác người dùng kết nối hài hòa, hướng đến phục vụ người đọc theo cách thông minh và linh hoạt nhất.

Cơ hội đột phá và thách thức đạo đức

Không thể phủ nhận rằng AI mang lại một loạt cơ hội chưa từng có cho báo chí. Khả năng xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ, tìm kiếm thông tin nhanh chóng, cá nhân hóa nội dung theo từng đối tượng độc giả và tối ưu hóa quy trình sản xuất là những ưu thế rõ rệt. Trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt từ mạng xã hội và các nền tảng số, AI trở thành một “vũ khí công nghệ” giúp báo chí truyền thống bứt phá để tồn tại và phát triển.

Tuy nhiên, sức mạnh đó cũng đi kèm với những thách thức đạo đức và xã hội sâu sắc.

Khi một bài báo có thể được viết bằng vài dòng lệnh, câu hỏi quan trọng đặt ra là: Ai chịu trách nhiệm nếu nội dung đó sai sự thật, thiên kiến hoặc gây hậu quả nghiêm trọng? AI không có cảm xúc, không có khả năng đồng cảm với nỗi đau con người hay thấu hiểu hoàn cảnh xã hội. Một bài viết do máy móc tạo ra có thể hoàn hảo về mặt ngữ pháp, logic, nhưng lại thiếu đi chiều sâu nhân văn – yếu tố cốt lõi tạo nên bản sắc và uy tín của báo chí.

Thêm vào đó là nguy cơ lan truyền thông tin sai lệch, deepfake, hoặc nội dung bóp méo sự thật. Khi AI có thể tạo ra hình ảnh, âm thanh, hoặc video giả mạo với độ chân thực cao, việc kiểm chứng thông tin trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Điều này đe dọa nghiêm trọng đến niềm tin của công chúng – tài sản quý giá nhất của báo chí.

Một rủi ro khác là "sự vô cảm hóa" của nội dung báo chí khi AI can thiệp quá sâu vào các khâu biên tập và sản xuất. Nếu thiếu vắng bàn tay, trái tim và khối óc của con người, báo chí sẽ dần trở thành cỗ máy truyền tin khô khan, xa rời đời sống thật, xa rời người đọc.

Hành lang đạo đức – nền móng cho báo chí trong kỷ nguyên số

Hiện nay, Việt Nam đã có Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 và Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội (2021). Tuy nhiên, vẫn còn thiếu một hệ thống chuẩn mực đạo đức riêng cho việc sử dụng AI trong báo chí. Việc AI tự động tạo, “xào xáo” thông tin, gây nhiễu không gian truyền thông cho thấy một khoảng trống pháp lý và đạo đức đáng lo ngại.

Chính vì vậy, việc xây dựng một bộ quy tắc ứng xử với AI trong báo chí là nhiệm vụ cấp thiết. Đây không chỉ là ranh giới kỹ thuật, mà còn là hành lang pháp lý và đạo đức – nhằm đảm bảo rằng việc ứng dụng AI diễn ra trong khuôn khổ minh bạch, có trách nhiệm, và tôn trọng giá trị cốt lõi của nghề báo.

Quy tắc đó cần được hình thành trên nền tảng của các giá trị bền vững: Lấy nhân dân làm trung tâm, lấy sự thật làm nguyên tắc, lấy đạo đức làm nền tảng và lấy lòng tin công chúng làm mục tiêu. Việc xây dựng và thực thi các quy chuẩn này không thể chỉ là nhiệm vụ nội bộ của ngành báo chí, mà cần sự chung tay từ các cơ quan quản lý nhà nước, các cơ sở đào tạo, doanh nghiệp công nghệ và từng nhà báo.

Trí tuệ nhân tạo đang mang đến cho báo chí một kỷ nguyên hoàn toàn mới – nơi tốc độ, sự linh hoạt và khả năng cá nhân hóa được đẩy lên tầm cao chưa từng có. Nhưng song song với đó là những thách thức sâu xa về mặt đạo đức, nghề nghiệp và xã hội.

Báo chí Việt Nam, trong hành trình bước vào thế kỷ mới của mình, không thể chỉ chú trọng “chạy nhanh” bằng công nghệ, mà còn phải “đi đúng” bằng đạo đức. Chỉ khi giữ vững được những giá trị làm nên thương hiệu “báo chí cách mạng Việt Nam” – trung thực, nhân văn, phụng sự cộng đồng thì báo chí mới có thể phát triển bền vững và thực sự giữ vai trò dẫn dắt trong kỷ nguyên số./.