Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn trong xử lý rác thải sinh hoạt tại Việt Nam

Kết quả này cho thấy nỗ lực đáng kể trong việc kiểm soát rác thải, dù áp lực từ tốc độ đô thị hóa và gia tăng dân số vẫn rất lớn. Hệ thống xử lý tập trung tại các khu công nghiệp đã được cải thiện, khi 94,1% khu công nghiệp có hệ thống xử lý nước thải, tăng 3,4% so với giai đoạn trước. Ở phạm vi nhỏ hơn, mới chỉ 31,5% cụm công nghiệp và 16,6% làng nghề đạt yêu cầu về xử lý, phản ánh khoảng trống cần tiếp tục lấp đầy để hình thành mô hình phát triển gắn liền với bảo vệ môi trường.

Các khu liên hợp xử lý chất thải quy mô lớn tại Hà Nội, TP.HCM và nhiều địa phương đã vận hành, trong đó có 7 nhà máy đốt rác phát điện. Năm 2024, tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị đạt 97,26%, tỷ lệ chôn lấp giảm còn 64%, trong khi chất thải nguy hại được xử lý đạt 98,06%. Cơ chế áp dụng đơn giá 1.175 đồng/kg cho nhóm cơ quan, tổ chức, cơ sở sản xuất và cụm công nghiệp theo đúng khối lượng phát sinh đang mở ra hướng quản lý minh bạch, công bằng hơn.

Tại Hà Nội, mỗi ngày phát sinh khoảng 7.300 tấn rác, trong khi TP.HCM lên tới 14.000 tấn, chiếm tổng cộng khoảng 23% lượng rác cả nước. Đề xuất điều chỉnh giá thu gom rác tại Hà Nội từ mức 6.000 đồng hiện nay lên 21.000 đồng/người/tháng năm 2025 và 43.000 đồng/người/tháng năm 2026 ở các phường, cùng với mức tăng tại các xã lên 10.000 đồng/người/tháng năm 2025 và lên 23.000 đồng/người/tháng năm 2026, có thể khiến chi phí gấp 7 lần hiện tại. Chính sách này nếu triển khai sẽ đặt gánh nặng lớn hơn cho hộ gia đình, đồng thời tạo áp lực buộc người dân phải thay đổi thói quen tiêu dùng và giảm phát sinh rác ngay từ nguồn.

1. Giới thiệu Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn trong xử lý rác thải sinh hoạt

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn trong xử lý rác thải sinh hoạt tại Việt Nam được xây dựng trên nguyên tắc tiếp cận theo vòng đời. Rác thải không chỉ được quản lý từ khâu thu gom mà phải được tính toán ngay từ giai đoạn thiết kế sản phẩm, lựa chọn nguyên liệu, phương thức tiêu dùng cho đến khi sản phẩm không còn công năng sử dụng, cho phép kéo dài vòng đời của vật liệu, hạn chế phát sinh chất thải và tạo điều kiện thuận lợi cho các công đoạn tái chế hoặc tái sử dụng. Khi sản phẩm được thiết kế có khả năng tháo rời, dễ phân loại, dễ tái chế thì khối lượng rác thải phải xử lý bằng chôn lấp giảm đáng kể.

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn đề xuất thứ tự ưu tiên trong quản lý chất thải. Phòng ngừa và giảm thiểu phát sinh rác được đặt lên hàng đầu. Khi không thể tránh khỏi thì rác phải được tái sử dụng. Nếu tái sử dụng không khả thi, rác cần được đưa vào hệ thống tái chế để tạo ra nguyên liệu mới phục vụ sản xuất. Trường hợp không còn khả năng tái chế thì giải pháp thu hồi năng lượng từ rác cần được triển khai nhằm tận dụng nguồn tài nguyên còn sót lại. Biện pháp xử lý cuối cùng mới là chôn lấp. Cách tiếp cận theo khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn giúp giảm tải cho bãi rác, giảm rủi ro ô nhiễm môi trường và nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên.

Khung tiêu chí đặt nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền làm nền tảng tài chính. Chi phí thu gom, vận chuyển và xử lý rác không được bao cấp tràn lan, phải được phân bổ đúng cho chủ thể phát sinh rác. Khi nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền được áp dụng đồng bộ, hành vi tiêu dùng và sản xuất sẽ thay đổi theo hướng tiết kiệm nguyên liệu, giảm bao bì nhựa, thúc đẩy phân loại tại nguồn. Thí điểm ở Hà Nội đang thể hiện rõ xu hướng này, tạo tiền đề nhân rộng ra các địa phương khác.

Bảo đảm hài hòa lợi ích giúp các giải pháp quản lý rác phải cân bằng giữa mục tiêu kinh tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường. Người dân cần được hưởng lợi từ môi trường sống trong lành, được tiếp cận các dịch vụ xử lý rác với chi phí hợp lý. Doanh nghiệp tham gia vào chuỗi thu gom, tái chế và xử lý rác phải có lợi nhuận chính đáng để duy trì hoạt động. Nhà nước giữ vai trò định hướng, giám sát và hỗ trợ nhằm tạo ra sự ổn định và công bằng trong hệ thống kinh tế tuần hoàn rác thải sinh hoạt.

2. Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn giai đoạn phòng ngừa và giảm thiểu phát sinh rác thải

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn giai đoạn phòng ngừa và giảm thiểu phát sinh rác thải được xem là nền tảng để hạn chế khai thác tài nguyên thô và giảm áp lực cho hệ thống xử lý. Trọng tâm của giai đoạn thượng nguồn là ngăn chặn rác thải ngay từ khâu sản xuất và tiêu dùng, thay vì chỉ tập trung vào xử lý khi rác đã hình thành. Khi những giải pháp này được áp dụng rộng rãi, vòng đời sản phẩm được kéo dài, khối lượng chất thải đưa ra môi trường giảm xuống rõ rệt và chi phí quản lý trở nên hiệu quả hơn.

Tiêu chí tập trung vào việc giảm sản phẩm dùng một lần. Túi nilon, hộp xốp, chai nhựa, ống hút nhựa là những sản phẩm có vòng đời ngắn nhưng lại tạo ra khối lượng chất thải lớn, khó phân hủy. Việc khuyến khích mô hình cửa hàng không bao bì hoặc dịch vụ cho thuê sản phẩm giúp thay đổi thói quen tiêu dùng. Các chỉ số như tỷ lệ giảm sản phẩm nhựa dùng một lần trên đầu người và số lượng doanh nghiệp tham gia kinh doanh theo hướng tuần hoàn phản ánh mức độ thành công của tiêu chí này.

Tiêu chí thúc đẩy mua sắm xanh và tiêu dùng bền vững. Người dân cần được khuyến khích lựa chọn các sản phẩm có nhãn sinh thái, sản phẩm được thiết kế thân thiện với môi trường, có khả năng tái chế hoặc làm từ vật liệu tái chế. Để đạt mục tiêu này, công tác truyền thông và giáo dục cộng đồng đóng vai trò thiết yếu. Mức độ chi tiêu của người dân cho sản phẩm bền vững và tỷ lệ sản phẩm có nhãn sinh thái trên thị trường là thước đo cụ thể để theo dõi.

Tiêu chí nhấn mạnh việc tối ưu hóa trong sản xuất. Doanh nghiệp áp dụng mô hình sản xuất sạch hơn, sử dụng công nghệ tiết kiệm năng lượng và nguyên liệu, đồng thời thiết kế sản phẩm theo hướng dễ tháo dỡ, dễ sửa chữa và tái sử dụng linh kiện. Đây là giải pháp giúp giảm chi phí dài hạn, gia tăng khả năng cạnh tranh và tạo ra sản phẩm phù hợp với định hướng kinh tế tuần hoàn. Các chỉ số như lượng tài nguyên tiết kiệm được trên mỗi sản phẩm hoặc tỷ lệ sản phẩm thiết kế cho tái sử dụng, tái chế là căn cứ quan trọng để đánh giá hiệu quả.

3. Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn kéo dài vòng đời vật liệu và sản phẩm

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn với trọng tâm kéo dài vòng đời vật liệu và sản phẩm thể hiện rõ định hướng tiết kiệm tài nguyên và giảm lượng rác thải phát sinh. Khi vật liệu và sản phẩm được duy trì trong hệ thống kinh tế càng lâu, áp lực lên môi trường càng giảm, đồng thời tạo thêm giá trị mới cho cộng đồng và nền kinh tế. Đây là giai đoạn quan trọng trong chuỗi tuần hoàn, góp phần duy trì sự cân bằng giữa sản xuất và tiêu dùng, đồng thời giảm nhu cầu khai thác nguyên liệu thô.

Tiêu chí tái sử dụng nhấn mạnh việc khuyến khích trao đổi, mua bán và quyên góp đồ đã qua sử dụng. Quần áo, sách vở, đồ gia dụng nếu được tiếp tục sử dụng thay vì vứt bỏ sẽ giúp giảm đáng kể khối lượng rác thải. Các nền tảng trực tuyến, chợ đồ cũ, sự kiện trao đổi vật phẩm không chỉ mở rộng cơ hội tiêu dùng bền vững mà còn thúc đẩy tinh thần cộng đồng. Chỉ số để đánh giá bao gồm số lượng cửa hàng đồ cũ hoạt động hiệu quả và khối lượng sản phẩm được tái sử dụng hàng năm.

Tiêu chí sửa chữa, tân trang hướng đến việc kéo dài thời gian sử dụng sản phẩm. Hệ thống cơ sở sửa chữa chuyên nghiệp và dịch vụ bảo trì chất lượng cao giúp giảm tỷ lệ sản phẩm bị thải bỏ sớm. Một thiết bị điện tử hoặc đồ nội thất nếu được tân trang có thể tiếp tục phục vụ người dùng trong nhiều năm. Số lượng cơ sở sửa chữa và tỷ lệ sản phẩm được khôi phục thành công là minh chứng cụ thể cho sự hiệu quả của tiêu chí này.

Tiêu chí thay đổi mục đích sử dụng khuyến khích các hoạt động sáng tạo để biến đổi sản phẩm hoặc linh kiện thành một giá trị mới. Đây là cách tiếp cận sáng tạo, còn gọi là upcycling, có thể biến chai nhựa thành vật dụng trang trí, biến pallet gỗ thành bàn ghế, hay tận dụng linh kiện máy tính cũ cho các dự án giáo dục. Các sáng kiến này vừa giảm lượng rác thải, vừa mở ra thị trường mới. Chỉ số quan trọng để đánh giá chính là số lượng dự án tái chế nâng cấp được triển khai trong cộng đồng.

4. Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn ở giai đoạn hạ nguồn

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn ở giai đoạn hạ nguồn hướng đến mục tiêu biến rác thải thành nguồn tài nguyên thứ cấp có giá trị, hạn chế tối đa khối lượng rác thải phải chôn lấp. Đây là mắt xích quyết định trong việc hiện thực hóa một nền kinh tế tuần hoàn, bởi nếu không có cơ chế thu gom, tái chế và thu hồi năng lượng đồng bộ thì toàn bộ quá trình ở thượng nguồn và trung nguồn sẽ không phát huy được hiệu quả.

Tiêu chí phân loại tại nguồn giữ vai trò nền tảng. Mỗi hộ gia đình, cơ quan, cơ sở sản xuất phải thực hiện phân loại rác theo quy định để đảm bảo đầu vào cho công tác tái chế và xử lý. Hệ thống thùng chứa đồng bộ, ký hiệu rõ ràng, dễ nhận biết giúp người dân tuân thủ thuận lợi hơn. Chỉ số đánh giá quan trọng gồm tỷ lệ hộ gia đình thực hiện phân loại đạt yêu cầu và mức độ tinh khiết của từng loại rác sau phân loại.

Tiêu chí thu gom và vận chuyển yêu cầu hạ tầng được thiết kế đồng bộ, đảm bảo rác sau phân loại không bị lẫn lộn. Lộ trình và phương tiện vận chuyển cần được tối ưu hóa nhằm tiết kiệm nhiên liệu, giảm phát thải khí nhà kính. Tỷ lệ rác được thu gom riêng biệt và chi phí vận hành là hai chỉ số phản ánh trực tiếp hiệu quả của tiêu chí này.

Tiêu chí tái chế chất thải nhấn mạnh việc đầu tư công nghệ hiện đại để tạo ra sản phẩm có giá trị cao. Rác hữu cơ có thể được xử lý thành phân compost hoặc khí sinh học, góp phần hình thành chuỗi giá trị tuần hoàn khép kín. Đồng thời, phát triển thị trường cho sản phẩm tái chế tạo động lực cho doanh nghiệp đầu tư. Các chỉ số gồm tỷ lệ tái chế, tỷ lệ rác hữu cơ được xử lý và doanh thu từ sản phẩm tái chế.

Tiêu chí thu hồi năng lượng tập trung vào rác không thể tái chế nhưng có giá trị nhiệt cao. Công nghệ đốt rác phát điện phải đáp ứng tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt để đảm bảo an toàn sức khỏe cộng đồng. Chỉ số đánh giá gồm tỷ lệ rác xử lý bằng phương pháp này và lượng điện năng tạo ra trên mỗi tấn rác.

Tiêu chí giảm chôn lấp được coi là đích đến của toàn bộ hệ thống. Lượng rác thải trực tiếp chôn lấp phải giảm theo lộ trình, mục tiêu đến năm 2030 dưới 50%. Các bãi chôn lấp hợp vệ sinh cần được trang bị hệ thống thu hồi nước rỉ rác và khí gas để giảm thiểu ô nhiễm thứ cấp. Chỉ số quan trọng là tỷ lệ rác thải bị chôn lấp trong tổng lượng phát sinh.

5. Hoàn thiện thể chế giữ vai trò nền tảng trong quản lý rác thải sinh hoạt

Hoàn thiện thể chế giữ vai trò nền tảng trong quản lý rác thải. Khi các quy trình kỹ thuật và định mức kinh tế-kỹ thuật được ban hành đồng bộ, hoạt động thu gom và xử lý sẽ đi vào chuẩn mực. Giá dịch vụ dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác phát sinh giúp tăng tính minh bạch, tạo động lực giảm rác tại nguồn. Khi mọi địa phương đều áp dụng nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”, công bằng môi trường được củng cố, ngân sách địa phương giảm gánh nặng, đồng thời khuyến khích thay đổi hành vi.

Đầu tư và công nghệ là động lực thúc đẩy hiệu quả xử lý. Việc huy động nguồn lực từ xã hội hóa hay hợp tác công tư tạo cơ hội cho hạ tầng hiện đại được triển khai. Khi dòng vốn tư nhân chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng vốn đầu tư, hệ thống quản lý rác thải sẽ có thêm tính cạnh tranh. Công nghệ xử lý và tái chế tiên tiến khi được nghiên cứu và chuyển giao thành công không chỉ giảm chi phí dài hạn mà còn nâng cao khả năng tái sử dụng tài nguyên.

Kết nối và dữ liệu đóng vai trò hỗ trợ quản lý khoa học. Cơ sở dữ liệu quốc gia về phát sinh, thu gom, xử lý rác giúp nhà quản lý ra quyết định chính xác. Khi nền tảng kết nối giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng vận hành trơn tru, thông tin được chia sẻ nhanh chóng, minh bạch. Hệ thống dữ liệu với khả năng truy cập cao còn là công cụ kiểm soát và giám sát hiệu quả.

Nguồn nhân lực và truyền thông mang tính quyết định lâu dài. Đào tạo đội ngũ quản lý và vận hành giúp nâng cao năng lực chuyên môn, bảo đảm tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường. Tuyên truyền và giáo dục cộng đồng tạo nên sự thay đổi nhận thức, từ đó hình thành hành vi tiêu dùng bền vững. Khi khảo sát cho thấy nhận thức của người dân thay đổi rõ rệt, chính sách quản lý rác thải mới thực sự đi vào cuộc sống./.