Làng nghề nước mắm truyền thống hơn 200 tuổi ở Phú Quốc đối mặt nguy cơ cạn kiệt nguyên liệu

Làng nghề nước mắm truyền thống Phú Quốc có tuổi đời hơn 200 năm tuổi.

Suy thoái nguồn nguyên liệu sản xuất

Tại Phú Quốc hiện nay, có đến gần 100 xưởng nước mắm, mỗi năm tạo ra được khoảng 12 triệu lít nước mắm, phân phối rộng khắp các tỉnh thành trong nước và nhiều quốc gia trên thế giới. Nước mắm Phú Quốc nổi tiếng bởi hương vị đậm đà, thơm ngon, độ đạm cao và màu sắc cũng vô cùng hấp dẫn. Được làm hoàn toàn bằng nguồn nguyên liệu cá cơm và muối tự nhiên, an toàn đối với sức khỏe người tiêu dùng. Tuy nhiên, hiện nay làng nghề truyền thống nước mắm Phú Quốc đang phải đối mặt với nguy cơ mất dần đi, bởi khan hiếm nguồn cá cơm, là nguyên liệu sản xuất chính của nước mắm Phú Quốc.

Ông Huỳnh Quang Hưng, phó Chủ tịch huyện Phú Quốc, chia sẻ về nguyên nhân của hiện tượng cá cơm ngày càng khan hiếm, lý do là bởi cá cơm đang bị khai thác quá nhiều nhiều. Nguồn nguyên liệu dần cạn kiệt khiến nhiều doanh nghiệp phải sang Campuchia, Thái Lan để đánh bắt. Điều này ảnh hưởng đến năng suất, chất lượng khai thác và trực tiếp đến mùi màu nước mắm Phú Quốc.

Nguyên nhân thứ hai khiến nguồn cá cơm giảm dần là do thương lái Trung Quốc mua với giá cao để làm cá cơm sấy hoặc cá cơm khô. Hiện các cơ sở sản xuất và doanh nghiệp nước mắm thu mua cá cơm với giá 10.000 – 12.000 đồng/kg nhưng thương lái Trung Quốc mua với giá 16.000 – 18.000 đồng/kg. Tùy theo thời tiết, giá cá cơm có thể dao động ở các mức giá khác nhau.

Theo kết quả điều tra của Viện nghiên cứu hải sản, trữ lượng và sản lượng khai thác cá cơm ở vùng biển Tây Nam Bộ đã giảm từ 20 – 30% trong 10 năm qua. “Cường lực khai thác cá cơm hiện nay đã vượt cường lực khai thác bền vững tối đa”, thạc sĩ Hồ Quốc Việt, khoa Khoa học biển và Công nghệ thực phẩm, Trường Đại học Kiên Giang cho biết.

Còn theo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Kiên Giang, phương tiện nghề lưới kéo chiếm 32% khai thác khoảng 80% tổng sản lượng hải sản toàn tỉnh. Số lượng đông đảo tàu cá với nghề lưới kéo chính là nguyên nhân dẫn đến suy giảm, cạn kiệt nguồn lợi thủy sản, nguy cơ cao nhất là nhóm cá nổi như cá cơm bị đánh bắt quanh năm. Số lượng cá cơm bị hủy diệt chỉ để làm phân, chế biến thức ăn gia súc cũng không hề nhỏ.

Nguồn cung hạn chế như vậy nên sản lượng cá cơm nguyên liệu đưa vào chế biến chỉ đáp ứng được 50 – 60% nhu cầu sản xuất. Bà Hồ Kim Liên, Chủ tịch Hội nước mắm Phú Quốc (Kiên Giang) khẳng định “cá cơm là nguyên liệu không thể thay thế trong sản xuất nước mắm Phú Quốc”. Vậy nên trong hơn 10 năm trở lại đây, do thiếu nguồn nguyên liệu cá cơm nên nhiều nhà thùng sản xuất nước mắm ở Phú Quốc giải thể. Năm 2011 có khoảng 100 nhà thùng, đến năm 2016 con số này chỉ còn 56.

Sở dĩ hiện nay các nhà thùng còn duy trì sản xuất là do cá muối họ mua những năm trước còn tồn lại, và chỉ sản xuất nhỏ giọt bán lẻ cho khách du lịch, chứ không quy mô cung cấp cho thị trường Thành phố Hồ Chí Minh, khu vực Đồng bằng sông Cửu Long cũng như xuất khẩu.

Khai thác quá mức được xác định là nguyên nhân chính dẫn đến nguồn cá cơm suy giảm nghiêm trọng.

Ông Trần Mỹ Thuận, chủ cơ sở sản xuất nước mắm Thịnh Phát, thị trấn Dương Đông (Phú Quốc) cho biết: “Gia đình tôi đã qua ba đời làm nghề nước mắm theo cách cha truyền con nối. Bản thân tôi biết làm nghề này từ năm 15 tuổi đến nay đã hơn 40 năm trong nghề nhưng chưa bao giờ gặp nhiều khó khăn như trong gần hai năm qua. Nguy cơ buộc phải từ bỏ nghề sản xuất nước mắm đang hiện hữu trước mắt nếu tình trạng thiếu nguyên liệu không sớm khắc phục. Với giá cá cơm mua theo thương lái như hiện nay, mỗi thùng nước mắm đầu vào nguyên liệu hơn 300 triệu đồng trong khi trước đây chỉ khoảng 100 triệu đồng thì làm sao trụ lại được?”

Trước đây, với hơn 100 thùng, cơ sở sản xuất nước mắm của ông Thuận bình quân muối ủ 12-14 tấn cá cơm/thùng. Tuy nhiên, hiện nay, cơ sở này chỉ còn hoạt động 40 thùng.

Ông Thuận cho biết thêm, cùng thời điểm này trước đây, cơ sở của ông xuất bán 300.000 – 400.000 lít nước mắm ra thị trường. Trong bảy tháng đầu năm nay, cơ sở này chỉ bán khoảng 6.000-7.000 lít, giảm 50% so với cùng kỳ năm trước; sản lượng cá nguyên liệu chỉ mua được 50 tấn ủ muối bốn thùng.

Sản lượng nước mắm sụt giảm, cơ sở sản xuất bỏ trống thùng, treo thùng và nguy cơ mai một làng nghề nước mắm Phú Quốc đang rất cần những giải pháp hữu hiệu để vực dậy từ các ngành chức năng tỉnh Kiên Giang.

Theo các các cơ sở sản xuất nước mắm, điều cần nhất hiện nay là Nhà nước cần có giải pháp can thiệp, kiểm soát và bảo vệ nguồn nguyên liệu cá cơm. Vì nghề này là nghề truyền thống đặc thù của địa phương, không như những ngành nghề khác, không nguyên liệu nào thay thế được ngoài cá cơm. Có như vậy, nghề sản xuất nước mắm Phú Quốc mới trụ vững và không bị mất đi.

Chiến lược “cứu nguy” quyết giữ nghề truyền thống

Để bảo vệ nguồn lợi cá cơm trước nguy cơ cạn kiệt, TS. Nguyễn Xuân Niệm, Phó Giám đốc Sở KH-CN Kiên Giang đề xuất: “Trước mắt phải giảm cường độ khai thác đối với nghề khai thác cá cơm. Điều chỉnh cơ cấu nghề khai thác phù hợp đối với nhóm cá cơm. Cấm nghề lưới kéo khai thác ở tuyến ven bờ. Cần có quy định cường độ ánh sáng của nghề lưới vây, đặc biệt là ở các tháng thuộc mùa sinh sản chính. Bảo vệ các sinh cảnh nhạy cảm ở vùng biển ven bờ liên quan tới bãi đẻ của các loài cá…”.

Hiện nay, Kiên Giang đang gấp rút triển khai chiến lược phát triển và tái cơ cấu ngành thủy sản đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, tỉnh Kiên Giang quy hoạch ngành kinh tế thủy sản biển theo hướng khai thác bền vững, thân thiện với môi trường. Khai thác đánh bắt kết hợp với tái tạo, khôi phục và bảo vệ nguồn lợi thủy sản tự nhiên trong đó, có nguồn cá cơm.

Giải pháp cấp bách hiện nay đã được tỉnh triển khai như: giảm cường lực khai thác đối với các nghề khai thác cá cơm, điều chỉnh cơ cấu nghề khai thác phù hợp đối với nhóm cá cơm. Đồng thời, cấm nghề lưới kéo khai thác đánh bắt tuyến bờ, quy định cường độ ánh sáng của nghề lưới vây. Bên cạnh đó, việc bảo vệ các hệ sinh thái, sinh cảnh nhạy cảm ở vùng biển ven bờ liên quan đến các khu vực bãi sinh sản tự nhiên của các loài thủy sản cũng đã được thực hiện. Ngoài ra, đẩy mạnh thông tin tuyên truyền trong ngư dân về lợi ích của nguồn lợi thủy sản tự nhiên trên biển để tạo sự đồng thuận trong cộng đồng, cùng chung tay khôi phục, bảo vệ và phát triển cũng đã được tiến hành song song.

Đặc biệt, cấm triệt để khai thác đánh bắt cá cơm vào mùa sinh sản để tái tạo, phát triển bầy đàn nhanh, hạn chế những nghề đánh bắt thủy sản khác ảnh hưởng đến môi trường sống của cá cơm; thành lập các mô hình đánh bắt cá cơm khoa học, bền vững và thân thiện với môi trường; vận động các nhà thùng sản xuất nước mắm chỉ thu mua cá cơm trong mùa khai thác chính vụ, không thu mua khi cá cơm vào mùa sinh sản.

Về lâu dài, Kiên Giang đang nghiên cứu hợp tác với Thái Lan xây dựng dự án thí điểm thả rạ san hô nhân tạo trong vùng biển thuộc khu bảo tồn biển Phú Quốc, nhằm tạo nơi cư trú, sinh sản và phát triển của một số loài thủy sản, góp phần và tái tạo nguồn lợi thủy sản.

MỸ HUYỀN