Cánh cửa mở ra tương lai của báo chí Việt Nam trong kỷ nguyên số

Công cụ không thể thiếu của báo chí hiện đại

Tính đến cuối năm 2024, Việt Nam có tổng cộng 884 cơ quan báo chí đang hoạt động, bao gồm 812 cơ quan báo, tạp chí in và điện tử cùng 72 đài phát thanh - truyền hình. Trong đó có 137 tờ báo (64 báo trung ương và 73 báo địa phương) và 675 tạp chí thuộc nhiều lĩnh vực.

Lực lượng làm báo cũng tăng trưởng đáng kể, với khoảng 41.000 người, trong đó riêng phát thanh - truyền hình chiếm 16.500 người. Đáng chú ý, gần 21.000 nhà báo đã được cấp thẻ hành nghề chuyên nghiệp, phản ánh vai trò quan trọng của báo chí trong hệ sinh thái truyền thông quốc gia.

Trong lộ trình Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025, số lượng cơ quan báo chí dự kiến sẽ được tinh gọn xuống còn khoảng 688, giảm gần 180 đơn vị. Mục tiêu của việc quy hoạch không chỉ dừng lại ở việc tránh trùng lặp về chức năng, nhiệm vụ giữa các cơ quan báo chí, mà còn là để tập trung nguồn lực, nâng cao chất lượng thông tin, gia tăng sức cạnh tranh và thích ứng linh hoạt với yêu cầu phát triển trong thời đại số hóa.

Trong bối cảnh đó, chuyển đổi số đã và đang được xác định là động lực cốt lõi thúc đẩy quá trình hiện đại hóa nền báo chí Việt Nam. Không còn là khái niệm mang tính khẩu hiệu, chuyển đổi số hiện nay đã thấm sâu vào mọi khâu của hoạt động báo chí – từ sản xuất, biên tập, xuất bản đến phân phối nội dung và tương tác với công chúng. Các cơ quan báo chí tiên phong đang mạnh mẽ ứng dụng những công nghệ hiện đại như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), blockchain, điện toán đám mây (Cloud Computing) và cả thực tế ảo (VR/AR) vào quy trình vận hành của mình. Việc tích hợp công nghệ không chỉ giúp tối ưu hóa hoạt động nghiệp vụ, nâng cao chất lượng và tốc độ truyền tải thông tin, mà còn mở ra khả năng cá nhân hóa trải nghiệm người đọc, phát hiện và ngăn chặn tin giả, từ đó tăng cường tính minh bạch và độ tin cậy của báo chí trong mắt công chúng.

Việc tinh gọn bộ máy báo chí kết hợp với chuyển đổi số không chỉ nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới về mặt kỹ thuật, mà sâu xa hơn, đó là một chiến lược tái định hình vai trò, phương thức và sứ mệnh của báo chí cách mạng Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập số đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ.

Trong kỷ nguyên số, báo chí đang đứng trước ngã rẽ lớn: Hoặc là đổi mới để thích nghi, hoặc sẽ tụt hậu giữa dòng chảy công nghệ đang phát triển nhanh chóng. Trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà đang dần trở thành lực lượng tái định hình toàn bộ ngành truyền thông. Nhưng đâu là mô hình lý tưởng cho báo chí tương lai – nơi máy móc và con người cùng tồn tại và bổ trợ lẫn nhau?

AI đã bước vào lĩnh vực báo chí không còn dưới hình thức thử nghiệm. Từ các tòa soạn lớn như AP, Reuters, Bloomberg cho đến những đơn vị báo chí tại Việt Nam như VnExpress, Thanh Niên, Lao Động…, việc ứng dụng AI vào quy trình sản xuất nội dung đã trở thành xu thế tất yếu. AI hiện có thể hỗ trợ viết tin tức, biên tập, kiểm tra lỗi chính tả, dịch thuật, chuyển đổi văn bản thành âm thanh, cá nhân hóa nội dung cho từng người đọc và thậm chí phân tích hành vi độc giả theo thời gian thực.

Sự xuất hiện của AI làm thay đổi toàn diện cách vận hành một tòa soạn. Thay vì hàng loạt khâu sản xuất truyền thống cần sự can thiệp của con người, AI có thể tự động hóa phần lớn công việc – từ việc phát hiện xu hướng, phân tích dữ liệu lớn, viết tin nhanh cho đến gợi ý tiêu đề hấp dẫn hoặc biên tập video ngắn. Tính hiệu quả và tốc độ mà AI mang lại đang giúp các cơ quan báo chí tối ưu chi phí, nhân lực và thời gian – điều vô cùng cần thiết trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt hiện nay.

Một ví dụ tiêu biểu là Báo Nhân Dân, với mô hình tòa soạn hội tụ hiện đại, đã tích hợp các nền tảng báo in, điện tử, truyền hình và mạng xã hội trong một hệ thống vận hành thống nhất, giúp lan tỏa thông tin nhanh chóng, chính xác và tương tác đa chiều với công chúng.

Giá trị làm nên “linh hồn” của báo chí

Trong kỷ nguyên của trí tuệ nhân tạo, khi máy móc có thể tạo ra hàng nghìn dòng tin chỉ trong vài giây, một câu hỏi đặt ra là: Liệu báo chí có còn cần đến con người? Câu trả lời là có – và thậm chí cần hơn bao giờ hết. Bởi lẽ, dù mạnh mẽ đến đâu, AI rốt cuộc vẫn chỉ là một công cụ. Nó có thể xử lý dữ liệu khổng lồ, tổng hợp thông tin nhanh chóng và thậm chí "học" cách viết như một nhà báo. Nhưng những gì làm nên “linh hồn” của báo chí như tư duy phản biện, khả năng cảm thụ cảm xúc, sự am hiểu bối cảnh xã hội, cùng với đạo đức nghề nghiệp và bản lĩnh công dân lại nằm ngoài phạm vi của bất kỳ thuật toán nào.

Một bản tin nóng có thể do máy móc tạo ra với độ chính xác đến từng chữ, nhưng một phóng sự điều tra vạch trần sai phạm, một bài bình luận sắc sảo về chính sách kinh tế, hay một tác phẩm nhân văn khiến người đọc lặng người vì xúc động – đó là những sản phẩm chỉ có thể ra đời từ trái tim, trí tuệ và sự trải nghiệm của con người. Những giá trị ấy không thể lập trình. Chúng được hình thành từ nền tảng văn hóa, trách nhiệm xã hội và một quá trình rèn luyện lâu dài trong nghề báo.

Trong thời đại mà thông tin dễ dàng bị bóp méo bởi tin giả, deepfake và các thủ đoạn thao túng công nghệ cao, vai trò của nhà báo chuyên nghiệp càng trở nên thiết yếu và không thể thay thế. Nhà báo không còn đơn thuần là người đưa tin; họ là người kiểm chứng sự thật, là "người gác cổng" thông tin có trách nhiệm, đồng thời là người kiến tạo niềm tin giữa công chúng và truyền thông. Họ là những người dám đối mặt với sức ép, dám phản biện và dám bảo vệ chuẩn mực đạo đức trong dòng chảy thông tin hỗn loạn.

Vì vậy, mô hình lý tưởng cho báo chí trong tương lai không phải là sự thay thế con người bằng máy móc, mà là sự cộng hưởng hài hòa giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người. AI có thể hỗ trợ xử lý dữ liệu, tự động hóa các khâu kỹ thuật, phát hiện xu hướng hoặc loại trừ tin giả. Nhưng quyết định nội dung gì đáng đưa, câu chuyện nào nên kể, và kể như thế nào để chạm tới cảm xúc và nhận thức xã hội – đó là vai trò không thể thay thế của con người. Đó chính là phần “linh hồn” – giá trị cốt lõi mà báo chí chân chính cần giữ vững, dù công nghệ có phát triển đến đâu đi nữa.

Bài toán chiến lược cho báo chí trong kỷ nguyên số

Chính phủ Việt Nam đã ban hành Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI đến năm 2030, xác định đây là công nghệ nền tảng trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Theo đó, báo chí cũng không thể đứng ngoài cuộc. Tuy nhiên, để AI thực sự trở thành “bệ phóng” thay vì mối lo ngại, cần có một chiến lược tổng thể, bài bản.

Trước tiên, cần nâng cao nhận thức trong đội ngũ làm báo về vai trò của AI. Tâm lý sợ hãi công nghệ, lo ngại mất việc, hay thậm chí phủ nhận giá trị của AI vẫn tồn tại. Những quan điểm cực đoan này sẽ cản trở sự đổi mới của ngành báo chí. Thay vào đó, cần xem AI là công cụ hỗ trợ, là “bạn đồng hành” chứ không phải “đối thủ thay thế”.

Tiếp đó, các cơ quan báo chí cần xây dựng chiến lược chuyển đổi số dài hạn. Không chỉ là áp dụng công nghệ mới, mà là tái cấu trúc toàn bộ quy trình sản xuất nội dung, đầu tư vào cơ sở hạ tầng, dữ liệu và nền tảng số. Song song đó là việc hoàn thiện hệ thống pháp lý liên quan đến nội dung do AI tạo ra, đảm bảo minh bạch, chính xác và tôn trọng quyền riêng tư người dùng.

Cuối cùng, nhân lực báo chí cần được tái đào tạo để thích nghi. Nhà báo trong thời đại số không chỉ cần nghiệp vụ vững vàng mà còn phải am hiểu công nghệ, có kỹ năng phân tích dữ liệu và làm chủ các công cụ hỗ trợ. Các trường đại học nên cập nhật chương trình đào tạo, tích hợp kiến thức về AI, dữ liệu lớn và đạo đức số.

Bên cạnh những giải pháp trên, Việt Nam cũng cần học hỏi kinh nghiệm quốc tế trong việc quản trị AI và ứng dụng vào báo chí. Những tòa soạn như The Washington Post hay BBC đã áp dụng thành công các công cụ AI để tự động tổng hợp tin, phân tích xu hướng và thậm chí sản xuất bản tin. Tuy nhiên, tất cả đều nhấn mạnh yếu tố kiểm duyệt, đạo đức và minh bạch.

Hợp tác giữa các cơ quan báo chí và doanh nghiệp công nghệ cũng là xu hướng cần khuyến khích. Nhà nước có thể hỗ trợ tài chính cho các dự án AI trong lĩnh vực truyền thông – một cách để thúc đẩy hệ sinh thái sáng tạo đổi mới trong báo chí nước nhà.

Tương lai của báo chí không phải là sự chia tay giữa người và máy, mà là cái bắt tay mang tính chiến lược. Khi công nghệ hỗ trợ con người làm báo nhanh hơn, chính xác hơn và cá nhân hóa hơn, còn con người giữ vai trò đạo diễn nội dung, phản biện, sáng tạo thì báo chí sẽ bước vào một kỷ nguyên mới: Năng động, hiện đại nhưng vẫn đầy bản sắc.

Đó sẽ là một nền báo chí không chỉ phản ánh thời đại mà còn dẫn dắt thời đại – nơi thông tin không chỉ đúng mà còn nhân văn, nơi mỗi bài báo không chỉ thu hút mà còn lan tỏa tri thức và giá trị sống tích cực./.