Điện khí hóa giao thông để giải quyết ô nhiễm không khí ở Việt Nam

TP.HCM cũng ghi nhận AQI cao vào ngày 24/1, đứng thứ hai thế giới. Chiều 2/1, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà chủ trì cuộc họp về chính sách khuyến khích phát triển phương tiện sử dụng điện và năng lượng xanh, yêu cầu Bộ Giao thông vận tải đẩy nhanh việc nghiên cứu và ban hành các tiêu chuẩn khí thải mới, đồng thời xây dựng chính sách hỗ trợ chuyển đổi phương tiện cá nhân và công cộng từ xăng, dầu sang điện hoặc nhiên liệu xanh.

Việt Nam cần có giải pháp tổng thể để kiểm soát phát thải từ giao thông và công nghiệp, phát triển xe điện thông qua cơ chế tín chỉ xe điện, mở rộng không gian xanh và nâng cao nhận thức cộng đồng về ô nhiễm không khí.

Các biện pháp cần thực hiện gồm: (1) Hỗ trợ tài chính để thúc đẩy sử dụng xe điện, (2) phát triển hạ tầng trạm sạc và lưới điện thông minh, (3) triển khai vùng phát thải thấp (LEZ) nhằm kiểm soát khí thải phương tiện, (4) áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt, phát triển thị trường tín chỉ xe điện và khuyến khích sản xuất xe điện trong nước, (5) chuyển đổi xe buýt và taxi sang sử dụng điện. Việc triển khai đồng bộ các giải pháp này sẽ giúp giảm lượng khí thải từ giao thông, cải thiện chất lượng không khí đô thị, giảm tác động tiêu cực đến sức khỏe cộng đồng, đồng thời thúc đẩy nền kinh tế xanh và giảm sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Kiểm soát ô nhiễm không khí cũng góp phần giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, tạo cơ hội phát triển bền vững cho Việt Nam.

1. Kinh nghiệm điện khí hóa giao thông để xử lý ô nhiễm của các nước trên thế giới 

Năm 2024, khoảng 17 triệu xe điện được bán ra toàn cầu, trong đó 65% tại Trung Quốc. Châu Âu tiêu thụ khoảng 3 triệu EV, còn tại Anh, doanh số BEV tháng 11 tăng 58% so với cùng kỳ 2023. Chính phủ Anh yêu cầu xe không phát thải chiếm 22% doanh số năm 2024, hướng đến 80% năm 2030 và 100% năm 2035. Tại Pháp, Chính phủ tập trung trợ cấp xe điện cho người có thu nhập thấp với mức hỗ trợ từ 4.000 đến 7.000 euro.

Năm 2024, Mỹ bán khoảng 1,5 triệu xe điện hạng nhẹ, phản ánh sự tăng trưởng mạnh mẽ của ngành công nghiệp xe điện trong bối cảnh các chính sách hỗ trợ và mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính ngày càng được đẩy mạnh. Một trong những chương trình quan trọng góp phần thúc đẩy xu hướng này là Chương trình Hoàn tiền Xe sạch (CVRP) của California, do Ủy ban Tài nguyên Không khí California (CARB) triển khai.

CVRP cung cấp các khoản hoàn tiền lên tới $7,500 cho cá nhân, tổ chức phi lợi nhuận, cơ quan chính phủ và doanh nghiệp khi mua hoặc thuê xe điện chạy pin (BEV) hoặc xe hybrid sạc điện (PHEV) đủ điều kiện, giúp giảm chi phí sở hữu xe điện và khuyến khích người tiêu dùng chuyển đổi sang phương tiện không phát thải.

Từ khi ra mắt vào năm 2009, CVRP đã phân bổ hơn 1,4 tỷ USD nhằm hỗ trợ tài chính cho người tiêu dùng, giúp tăng tỷ lệ xe điện trên thị trường và đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang giao thông sạch. Chương trình này được quản lý bởi Trung tâm Năng lượng Bền vững (CSE) với sự giám sát của CARB, hoạt động trên cơ sở ngân sách được xác định hàng năm thông qua kế hoạch có sự tham gia của công chúng và được phê duyệt bởi cơ quan quản lý môi trường.

Ngoài hỗ trợ tài chính, CVRP còn đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng về lợi ích của xe điện, cung cấp dữ liệu phân tích chương trình để tư vấn chính sách, đồng thời thực hiện các khảo sát người tham gia nhằm thu thập phản hồi để cải thiện chính sách và chiến lược triển khai xe điện trên toàn bang cũng như cả nước.

California đã đạt được những bước tiến đáng kể trong việc giảm phát thải từ giao thông, với ước tính khoảng 9,9 triệu tấn CO2e đã được cắt giảm. Điều này góp phần quan trọng vào mục tiêu giảm khí nhà kính của bang, giúp cải thiện chất lượng không khí và giảm thiểu tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu.

Bên cạnh đó, CVRP còn hỗ trợ thực hiện các chính sách quan trọng như Đạo luật AB 118, Kế hoạch Hành động Xe Không Phát thải (ZEV) của Thống đốc bang và Chương trình Xe sạch Tiên tiến của CARB, giúp tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển của ngành xe điện và hạ tầng sạc điện tại California.

Chương trình Hoàn tiền Xe sạch (CVRP) không chỉ hỗ trợ tài chính mà còn thúc đẩy đổi mới công nghệ trong ngành giao thông, tạo động lực mạnh mẽ cho các nhà sản xuất ô tô trong việc nghiên cứu và phát triển các mẫu xe điện tiên tiến, có hiệu suất cao hơn và giá cả hợp lý hơn. Điều này giúp tăng khả năng tiếp cận của người tiêu dùng đối với xe điện, từ đó thúc đẩy sự chuyển dịch sang phương tiện giao thông sạch.

Ngoài ra, chương trình còn khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư vào phát triển hạ tầng trạm sạc, đảm bảo sự thuận tiện cho người sử dụng xe điện, qua đó góp phần mở rộng quy mô thị trường xe điện và làm tăng tính khả thi của việc chuyển đổi sang hệ thống giao thông bền vững hơn. Những đóng góp của CVRP trong việc thúc đẩy công nghệ, cải thiện hạ tầng và hỗ trợ tài chính đang giúp California tiến gần hơn đến mục tiêu xây dựng một nền kinh tế xanh, giảm phát thải và phát triển bền vững.

Chương trình CAFE của Mỹ yêu cầu các hãng xe đạt mức tiêu thụ nhiên liệu trung bình tối thiểu để giảm khí thải và thúc đẩy công nghệ tiết kiệm năng lượng. Chương trình này áp dụng cho xe con và xe tải nhẹ, với mục tiêu đạt 54,5 mpg vào năm 2025, khuyến khích sử dụng xe hybrid, xe điện và nhiên liệu thay thế, nhằm giảm phụ thuộc vào dầu mỏ và ô nhiễm môi trường. Chương trình phát thải khí nhà kính của EPA yêu cầu các hãng xe giảm CO2 và khí nhà kính từ phương tiện mới, với mục tiêu giảm dần lượng CO2 trung bình mỗi xe, từ 250 g/mile xuống dưới 140 g/mile vào năm 2025.

Chương trình phát thải khí nhà kính của CARB yêu cầu các hãng xe giảm CO2 và khí nhà kính, đồng thời thúc đẩy tỷ lệ xe không phát thải (ZEV), như BEV, PHEV và FCEV. CARB đặt mục tiêu giảm phát thải CO2 xuống dưới 140 g/dặm vào năm 2025 và tăng tỷ lệ xe không phát thải lên 35% vào năm 2026, với mục tiêu đạt 100% xe không phát thải vào năm 2035. Các nhà sản xuất phải cải thiện hiệu suất nhiên liệu và phát triển công nghệ sạch để đáp ứng các tiêu chuẩn này.

Thông qua Chương trình Xe Không Phát Thải (ZEV Program), các nhà sản xuất xe có thể đạt được tỷ lệ xe không phát thải yêu cầu và nhận tín chỉ ZEV. Mỗi xe ZEV bán ra tạo ra một tín chỉ, với giá trị từ 2.000 USD đến 6.000 USD, tùy theo cung cầu trên thị trường. Các hãng xe không đạt tỷ lệ yêu cầu có thể mua tín chỉ từ các nhà sản xuất khác đã vượt qua chỉ tiêu. Đây là cơ hội tài chính lớn giúp các nhà sản xuất ô tô đạt mục tiêu giảm phát thải và sản xuất xe không phát thải.

Ở Trung Quốc, doanh số xe điện (EV) đã tăng 31% trong chín tháng đầu năm 2024, chủ yếu nhờ sự phát triển mạnh mẽ của xe hybrid sạc điện (PHEV) và xe điện có pin mở rộng phạm vi (EREV), với các nhà sản xuất lớn tại Trung Quốc đẩy mạnh phân khúc này từ năm 2025. Chính phủ Trung Quốc đã đặt mục tiêu rằng 20% số xe lưu thông trên đường vào năm 2025 phải là xe sạch, trong khi thị phần xe điện hiện tại đã vượt quá 50%.

Trung Quốc đã thực thi một loạt chính sách điện khí hóa giao thông nhằm giải quyết vấn đề ô nhiễm không khí. Từ năm 2016, Chính phủ Trung Quốc đã áp dụng các khoản trợ cấp trực tiếp dựa trên phạm vi di chuyển của xe, với mức hỗ trợ cao nhất lên đến 50.000 nhân dân tệ (khoảng 7.000 USD) cho các mẫu xe điện có phạm vi hoạt động dài. Trung bình, mỗi phương tiện nhận được khoảng 36.890 CNY (khoảng 5.200 USD), chiếm khoảng 18,5% so với giá bán lẻ đề xuất của xe điện tại Trung Quốc (khoảng 200.000 CNY, tương đương 28.200 USD).

Bên cạnh trợ cấp tài chính, Trung Quốc cũng triển khai nhiều biện pháp khác để khuyến khích sử dụng xe điện, bao gồm miễn thuế mua xe, ưu tiên đăng ký biển số tại các thành phố lớn, đầu tư mạnh vào hạ tầng trạm sạc, và áp dụng chính sách khu phát thải thấp (LEZ) để hạn chế xe chạy bằng nhiên liệu hóa thạch. Chính phủ còn đặt mục tiêu tăng tỷ lệ xe điện trong ngành vận tải công cộng và hỗ trợ các doanh nghiệp sản xuất pin và công nghệ liên quan, nhằm thúc đẩy ngành công nghiệp xe điện trong nước. Nhờ những chính sách này, Trung Quốc đã trở thành thị trường xe điện lớn nhất thế giới, với sự phát triển mạnh mẽ của các thương hiệu xe điện nội địa như BYD, NIO và XPeng, đồng thời thu hút sự đầu tư của các hãng xe quốc tế vào thị trường này.

Chính sách Vùng Phát Thải Thấp (LEZ) tại Bắc Kinh đã mang lại hiệu quả rõ rệt trong việc giảm thiểu khí thải từ phương tiện giao thông, đặc biệt là các xe cũ có tiêu chuẩn phát thải thấp. LEZ là một giải pháp phổ biến được áp dụng tại nhiều đô thị lớn như London, Milan, Singapore và Stockholm, nhằm hạn chế sự lưu thông của các phương tiện có mức phát thải cao. Chính sách này hạn chế hoặc cấm hoàn toàn xe cũ có tiêu chuẩn phát thải thấp hoặc thu phí đối với những xe không đáp ứng yêu cầu.

Việc loại bỏ xe cũ rất quan trọng bởi dù chúng chiếm tỷ lệ nhỏ trong tổng số phương tiện, nhưng lại đóng góp một phần lớn vào tổng lượng khí thải. Điều này là do hệ thống xúc tác của xe cũ suy giảm hiệu quả và động cơ của chúng thường xuống cấp theo thời gian, gây ra lượng khí thải cao hơn so với các xe mới. Tại Bắc Kinh, kể từ đầu năm 2017, chính quyền đã thực hiện chính sách LEZ bằng cách cấm các phương tiện xăng nhẹ thuộc tiêu chuẩn CHN I và CHN II hoạt động trong khu vực bên trong Vành đai 5 vào các ngày trong tuần.

Chính sách này đã tạo ra sự thay đổi đáng kể trong cơ cấu phương tiện lưu thông, làm giảm lượng khí thải hiệu quả hơn so với nếu không có LEZ. Các phương tiện cũ được thay thế bằng các xe mới hơn, có tiêu chuẩn phát thải tốt hơn, góp phần giảm ô nhiễm không khí và cải thiện chất lượng môi trường sống trong khu vực.

Theo dự báo của Gartner, số lượng xe điện toàn cầu sẽ tăng mạnh, đạt 85 triệu chiếc vào năm 2025, với Trung Quốc chiếm hơn một nửa. Cụ thể, Trung Quốc dự kiến sẽ có 49 triệu xe điện lưu thông, vượt xa châu Âu (20,6 triệu) và Bắc Mỹ (10,4 triệu). Ngành xe năng lượng mới (NEV) của Trung Quốc đạt giá trị 11,5 nghìn tỷ nhân dân tệ (1,58 nghìn tỷ USD) vào năm 2023, tăng trưởng 16,2% so với năm trước và có thể mở rộng lên 23,1 nghìn tỷ nhân dân tệ vào năm 2025.

Thành phố Thẩm Quyến là một ví dụ điển hình trong việc chuyển đổi phương tiện giao thông, khi đã thay thế toàn bộ 16.000 xe buýt diesel sang xe điện từ năm 2017 nhờ các khoản trợ cấp lớn của chính phủ. Chính phủ Trung Quốc cũng đặt ra yêu cầu đối với việc mua sắm phương tiện của các cơ quan nhà nước, với ít nhất 30% phương tiện mới phải là xe năng lượng mới (NEV) mỗi năm, nhằm hướng đến mục tiêu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2060.

Trung Quốc đã đưa ra các mục tiêu giảm khí thải rõ ràng: khí thải CO2 từ xe chở khách mới phải giảm xuống 30g/km vào năm 2030 và bằng 0 vào năm 2035, trong khi khí thải từ xe thương mại cần giảm 74% so với mức năm 2012. Các chính sách này không chỉ thúc đẩy ngành công nghiệp xe điện mà còn góp phần quan trọng vào việc giảm thiểu ô nhiễm không khí và tiến tới một tương lai giao thông bền vững hơn tại Trung Quốc.

2. Giải pháp điện khí hóa giao thông để giải quyết ô nhiễm không khí và giảm phát thải ở Việt Nam 

Ô nhiễm không khí là mối đe dọa môi trường lớn nhất đối với sức khỏe con người, gây ra khoảng 7 triệu ca tử vong sớm mỗi năm theo WHO. Bụi mịn PM2.5 có thể gây hoặc làm trầm trọng các bệnh như hen suyễn, ung thư, đột quỵ và bệnh phổi, đồng thời ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển nhận thức ở trẻ em và sức khỏe tâm thần.

Năm 2023, chỉ 10 trong số 134 quốc gia đạt tiêu chuẩn PM2.5 của WHO (5 μg/m³), với chỉ 9% thành phố toàn cầu đáp ứng mức này. PM2.5 còn liên quan đến biến đổi khí hậu, do phát thải khí nhà kính từ nhiên liệu hóa thạch vừa làm trầm trọng ô nhiễm, vừa là nguyên nhân chính gây tử vong do PM2.5. Giải quyết đồng thời ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu là cơ hội để cải thiện môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng toàn diện.

Xếp hạng trực tiếp thành phố lớn ô nhiễm nhất thế giới

Việt Nam đứng thứ 22 trong danh sách các quốc gia có chất lượng không khí tệ nhất năm 2023, với chỉ số AQI trung bình là 88, phản ánh tình trạng ô nhiễm đáng lo ngại. Dù không thuộc nhóm ô nhiễm nghiêm trọng nhất như Bangladesh (AQI 164) hay Pakistan (AQI 160), mức độ ô nhiễm tại Việt Nam vẫn ở ngưỡng không lành mạnh, đặc biệt nguy hiểm đối với nhóm nhạy cảm như trẻ em, người già và người mắc bệnh hô hấp.

Sáng 3/1, Hà Nội dẫn đầu thế giới về ô nhiễm không khí với AQI trung bình 284, có nơi lên đến 557, mức nguy hiểm cho sức khỏe. Thành phố duy trì tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng, vượt qua nhiều đô thị ô nhiễm khác như Delhi và Karachi. Hải Phòng ghi nhận AQI 272, trong khi TP.HCM đứng thứ 4 toàn cầu vào ngày 14/1 với AQI 194 và vươn lên thứ 2 vào 24/1. Nồng độ PM2.5 tại TP.HCM cao gấp 11 lần khuyến nghị của WHO, đe dọa sức khỏe cộng đồng. Tình trạng này đòi hỏi kiểm soát nguồn phát thải, cải thiện giao thông và mở rộng không gian xanh.

Việt Nam cần giảm phát thải giao thông bằng cách rửa đường hạn chế bụi, điều tiết giao thông giảm ùn tắc, phát triển khu vực phát thải thấp và khuyến khích phương tiện công cộng. Đồng thời, cần đẩy mạnh điện khí hóa giao thông, hỗ trợ sản xuất và sử dụng xe điện qua cơ chế tín chỉ, phát triển hạ tầng trạm sạc, trợ cấp xe điện, và kiểm soát chặt nguồn phát thải. Nâng cao nhận thức cộng đồng cũng là yếu tố quan trọng để cải thiện chất lượng không khí bền vững.

Việt Nam, đặc biệt là các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM và Hải Phòng, đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng do lượng phương tiện cá nhân sử dụng nhiên liệu hóa thạch ngày càng gia tăng. Theo kinh nghiệm từ các nước phát triển như Anh, Mỹ, Pháp và Trung Quốc, việc điện khí hóa giao thông thông qua việc thúc đẩy xe điện (EV), triển khai vùng phát thải thấp (LEZ), và áp dụng các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt có thể mang lại những hiệu quả tích cực trong việc giảm ô nhiễm không khí và khí nhà kính. Để thực hiện quá trình chuyển đổi này, Việt Nam cần có một chiến lược tổng thể, kết hợp giữa các biện pháp khuyến khích tài chính, đầu tư hạ tầng, và chính sách điều tiết giao thông.

Giải pháp điện khí hóa giao thông là một trong những phương án khả thi nhất để giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí đang ngày càng nghiêm trọng ở Việt Nam, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM. Các thành phố này đang đối mặt với mức độ ô nhiễm không khí cực kỳ cao, với chỉ số AQI thường xuyên vượt ngưỡng nguy hiểm, tác động trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Với tốc độ đô thị hóa và lượng phương tiện giao thông ngày càng tăng, việc chuyển đổi sang sử dụng phương tiện giao thông chạy bằng điện sẽ giúp giảm thiểu đáng kể lượng khí thải gây ô nhiễm, cải thiện chất lượng không khí và bảo vệ sức khỏe người dân.

Việt Nam cần phát triển cơ chế tài chính hỗ trợ việc chuyển đổi sang phương tiện giao thông điện. Chính phủ có thể cung cấp các khoản trợ cấp hoặc tín dụng thuế cho người tiêu dùng khi mua xe điện, giảm bớt chi phí đầu tư ban đầu cho người dân. Các quốc gia như Mỹ và Trung Quốc đã áp dụng các chương trình hỗ trợ tài chính mạnh mẽ, giúp thúc đẩy sự phát triển của thị trường xe điện. Chương trình Hoàn tiền Xe sạch của California đã cấp hàng tỷ đô la để hỗ trợ người dân và doanh nghiệp chuyển đổi sang xe điện, giảm chi phí sở hữu xe điện và khuyến khích tiêu dùng phương tiện không phát thải. Việt Nam có thể học hỏi mô hình này, áp dụng các hình thức hỗ trợ tài chính hợp lý để khuyến khích người dân, đặc biệt là các hộ gia đình có thu nhập thấp và các doanh nghiệp vận tải, tham gia vào việc sử dụng xe điện.

Hạ tầng cơ sở cho xe điện cũng cần được đầu tư phát triển đồng bộ. Việt Nam cần xây dựng và mở rộng hệ thống trạm sạc điện trên toàn quốc, đặc biệt tại các khu đô thị lớn. Trạm sạc điện cần phải được bố trí hợp lý tại các khu vực đông dân cư, trung tâm thương mại, khu công nghiệp, và các trạm dừng nghỉ dọc các tuyến cao tốc, đảm bảo rằng người sử dụng xe điện có thể dễ dàng tiếp cận nguồn sạc bất cứ khi nào cần thiết. Để điều này trở thành hiện thực, Việt Nam cần đầu tư vào việc xây dựng lưới điện thông minh, có khả năng kết nối với các trạm sạc, đảm bảo việc cung cấp điện ổn định và hiệu quả cho xe điện.

Triển khai các khu vực phát thải thấp (LEZ) tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM sẽ là một giải pháp mạnh mẽ để kiểm soát khí thải từ phương tiện giao thông. Các khu vực này sẽ hạn chế hoặc cấm hoàn toàn các phương tiện giao thông sử dụng nhiên liệu hóa thạch, chỉ cho phép xe điện và xe có tiêu chuẩn phát thải thấp hoạt động. Mô hình này đã được áp dụng thành công tại nhiều thành phố lớn trên thế giới như London và Bắc Kinh, giúp giảm thiểu đáng kể lượng khí thải ô nhiễm. Việc áp dụng LEZ sẽ khuyến khích người dân và các doanh nghiệp chuyển sang sử dụng phương tiện giao thông điện, đồng thời giảm thiểu lượng khí thải từ các phương tiện cũ, đặc biệt là xe ô tô cá nhân và xe buýt sử dụng nhiên liệu diesel.

Việt Nam cần tiếp tục cải tiến và áp dụng các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt đối với các phương tiện giao thông. Các phương tiện chạy bằng xăng, dầu cần phải tuân thủ các tiêu chuẩn khí thải cao hơn, đồng thời các tiêu chuẩn phát thải của xe điện và xe hybrid cần phải được xây dựng để đảm bảo rằng tất cả các phương tiện tham gia giao thông đều có tác động môi trường tối thiểu. Chính phủ cũng cần khuyến khích và hỗ trợ các nhà sản xuất xe điện trong nước thông qua phát triển thị trường tín chỉ xe điện, đồng thời xây dựng các chính sách ưu đãi để phát triển ngành công nghiệp xe điện nội địa, tạo việc làm và thúc đẩy nền kinh tế xanh.

Chuyển đổi hệ thống giao thông công cộng, như xe buýt và taxi, sang sử dụng điện. Các thành phố lớn của Việt Nam như Hà Nội và TP.HCM có hệ thống xe buýt và taxi đông đúc, đóng góp không nhỏ vào ô nhiễm không khí. Việc chuyển đổi các phương tiện giao thông công cộng này sang sử dụng điện không chỉ giúp giảm ô nhiễm mà còn tạo cơ hội để nâng cao chất lượng dịch vụ giao thông công cộng. Các thành phố có thể đầu tư vào các loại xe buýt điện, đảm bảo rằng việc di chuyển trong thành phố không làm tăng thêm gánh nặng cho môi trường.

Điện khí hóa giao thông là một giải pháp toàn diện và hiệu quả để giảm thiểu ô nhiễm không khí tại Việt Nam. Việc thực hiện đồng bộ các giải pháp như hỗ trợ tài chính, phát triển hạ tầng sạc điện, áp dụng các chính sách khu vực phát thải thấp, nâng cao tiêu chuẩn khí thải và chuyển đổi phương tiện giao thông công cộng sang sử dụng điện sẽ giúp tạo ra một hệ thống giao thông sạch, bền vững, đồng thời góp phần vào việc phát triển nền kinh tế xanh và cải thiện chất lượng không khí, bảo vệ sức khỏe cộng đồng./.