Một lần với lễ hội ăn cốm mới

(KDPT) – Như đã thành thông lệ cứ vào tháng 11 dương lịch hàng năm, khi tiếng chim báo hiệu lúa trên rẫy đã chín vàng, khi cây rừng trút lá, những bông lúa vừa ngả vàng trên cánh đồng đó cũng là lúc các làng người Ba Na (Bình Định) tất bật chuẩn bị lễ hội ăn cốm mới…

Lễ hội ăn cốm lúa mới của người Ba Na là một trong những lễ hội lớn trong năm, mang ý nghĩa thiêng liêng giống như Tết Nguyên đán của người Kinh. Trong ngày ăn cốm mới, người dân trong làng cúng ở nhà mình trước, sau đó mới mang lễ vật đến cúng ở nhà rông. Lễ vật bắt buộc phải có con gà, rượu, cơm mới và cốm, nhà nào khá thì mổ heo. Ông chủ nhà khấn khứa xong, lấy móc (cốm) bỏ vào mâm, sau đó cả nhà cùng thụ lộc. Xong bữa cơm gia đình, sáng hôm sau, cả nhà sẽ ra nhà rông để dự hội của làng. Ngày ăn cốm mới, người Ba Na khoác vào bộ quần áo tươm tất nhất. Trước khi tới nhà rông, từng gia đình cúng ở nhà mình. Nếu hôm đó nhà có khách, khách cũng được mời ra nhà rông.

Trời vừa chạng vạng, trên nhà rông, già làng đánh một hồi trống pơ nưng, giục các gia đình cõng rượu ra tập hợp tại nhà rông. Nhà nào cũng chọn ghè rượu ngon nhất, mang ra buộc ngay ngắn tại cột rượu của gia đình tại nhà rông. Già làng đánh hồi trống thứ 2, khách được mời lên nhà rông. Già làng cúng Giàng, cầu xin cho dân làng một năm mới bình an, khỏe mạnh, thóc lúa đầy chòi, nhiều gà, nhiều heo. Chủ và khách cùng vít cong cần rượu trong tiếng trống chiêng rộn ràng, qua nửa đêm đến gà gáy, tới tận khi cả chủ và khách đã ngà ngà say. Chuỗi ngày vui tưng bừng khắp làng trên, xóm dưới bắt đầu.

Sáng hôm sau, đoàn người gồm già làng dẫn đầu, theo sau là những cô gái xinh đẹp được chọn lựa cõng gùi đến từng nhà chúc Tết. Đội cồng, đội chiêng cùng đi. Trẻ con nô nức theo sau. Đến mỗi nhà, gia chủ sẽ bỏ vào gùi của các cô gái những đồ ăn đã chuẩn bị trước, góp để tổ chức ăn Tết chung tại nhà rông. Nhà có trứng gà thì cho trứng gà, có thịt heo thì cho thịt heo…

Nhà già làng là điểm dừng chân đầu tiên. Đến nhà nào già làng cũng phải cúng làm phép, chúc gia đình mạnh khỏe, làm ăn phát đạt. Thời gian đoàn người dừng lại ở mỗi nhà từ 15-20 phút, có khi hàng tiếng, để chủ nhà chuốc rượu. Người này vốc cả nắm cốm bỏ vào miệng người kia, trong tiếng reo hò của mọi người xung quanh. Cốm càng rơi vãi, tiếng reo hò càng lớn.

Người Ba Na cho rằng, dù cốm có vung vãi ra đầy nhà thì cũng không được quét dọn, quét là mất lộc: Ăn cốm là phải ăn phung phí. Cứ bốc ăn. Nếu có thịt kho nữa càng ngon. Thế mới là lễ lúa mới. Vung vãi ra nhà càng nhiều thì càng làm ăn được, để một ngày sau mới quét. Ăn vãi, hy vọng mọi năm thức ăn cũng dư thừa như thế. Đi hết một vòng các nhà trong làng, đoàn người mang đồ ăn về tập trung tại nhà rông, làm cơm cúng Giàng. Nhà nào cũng muốn đoàn lưu lại nhà mình lâu một chút, nên có năm, 3 ngày mà đoàn người vẫn chưa đi hết lượt nhà.

Từ nhà rông về, cả chủ lẫn khách đã ngà ngà say. Một ghè rượu to và ngon nhất được gia đình đem ra buộc vào cột rượu gia đình, gọi là: Chơ mrưng sơ drô cúng mừng năm mới. Ông chủ nhà mời khách và chủ nhà đến cầm cần rượu. Bây giờ gia đình mới đổ rượu mừng lễ hội, ông chủ làm thủ tục cúng, chúc mừng năm mới, chúc mừng mọi người làm ăn no đủ, mạnh khỏe và hạnh phúc. Mọi người ngồi quanh ghè rượu thay phiên uống, lần lượt từ người này đến người khác, từ già cho đến người trẻ, ai không biết uống cũng phải uống phép vài ngụm; trẻ con đang bú, người mẹ nhỏ một giọt nước rượu vào đầu ngón tay rồi xoa vào trán bé, như vậy cũng gọi đã có uống rồi. Mọi người say sưa uống rượu, vừa uống vừa hát hò, nói chuyện vui vẻ. Uống càng nhiều, men rượu càng thấm rồi say. Người nào còn uống được thì uống, không uống được nữa thì ngủ. Uống nhạt ghè rượu này, gia đình tiếp tục lấy ghè rượu khác. Uống rượu gia đình này chưa xong họ lại được mời đến uống rượu tại gia đình khác, cứ như thế họ uống suốt ngày.

Lễ hội ăn cốm mới vừa mang tính chất gia đình – gia tộc – dòng tộc lại vừa thể hiện tính cộng đồng cao, đậm nét, đó là một nét văn hóa đặc trưng của người Bana. Ảnh: T.Liên

Chuẩn bị đón lễ hội

Đồng bào Ba Na ở các xã Bok Tới, ĐakMang (huyện Hoài Ân, Bình Định) trước đây thường tổ chức lễ hội từ 3 đến 4 ngày, hiện nay chỉ tổ chức 1 ngày 1 đêm. Lễ diễn ra ở từng nhà và tại nhà rông của làng. Ở làng T4 (xã Bok Tới) đang chuẩn bị lễ cúng mừng cốm lúa mới ở các nhà trong làng, thấy không khí đông vui, rộn ràng. Hầu hết lễ cúng cốm lúa mới tại mỗi nhà diễn ra đơn giản, song chứa đựng những giá trị văn hóa giàu bản sắc. Lễ vật cúng gồm những sản phẩm nông nghiệp tự có ở mỗi gia đình, tất nhiên không thể thiếu: cốm lúa, thịt rừng hun khói, thịt rừng nướng, gà luộc, thịt heo… Tất cả mọi thứ được đặt trong nia, trong trẹt, trên lá chuối rừng, bày xung quanh trên sàn nhà, ở giữa là 3 chóe rượu cần.

Người thân trong nhà, khách đến chung vui ngồi vòng tròn xung quanh, im lặng. Chủ nhà lấy thanh củi đang cháy từ bếp nhen cháy ngọn sáp ong đã đính sẵn trên hũ rượu cần to nhất, rồi lâm râm cầu khấn: “Hôm nay nhà con tổ chức lễ cúng tạ ơn các thần linh đã giúp nhà con có mùa màng bội thu… Xin ông bà tổ tiên phù hộ cho gia đình con sức khỏe…”. Kết thúc lời khấn, người chủ cúng đổ nước đầy vào các chóe rượu, vít cần rượu đưa về bốn hướng, bóc thức ăn mỗi loại một ít bỏ vào chiếc lá có sẵn, gói cẩn thận treo trên cột rượu. “Đây là phần để các thần mang đi khi dự xong lễ đấy”, anh Đờn, cán bộ văn hóa xã, giải thích.

Lễ cúng tạ ơn ở từng nhà hoàn tất, tiếng trống pơ nưng, tiếng cồng chiêng dồn dập thôi thúc một hồi ở sân nhà rông, báo hiệu lễ cốm mới của làng bắt đầu. Các nhà trong làng lần lượt mang lễ vật đến nhà rông; có gì mang nấy, nhưng không thể thiếu cốm lúa mới và rượu cần. Từng nhà chuẩn bị đặt để sản vật theo một vị trí nhất định, thường là ở giữa nhà rông. Khi các nhà chuẩn bị xong, già làng trịnh trọng thông báo giờ khắc làm lễ ăn mừng cốm lúa mới của làng được tiến hành.

Cũng giống hình thức cúng lễ tại từng nhà, già làng đại diện đọc lời khấn tạ ơn, cầu phúc cho mưa thuận gió hòa, mùa màng năm sau tốt tươi hơn năm trước, dân trong làng nhà nhà hạnh phúc và khỏe mạnh, cùng nhau đoàn kết xây dựng thôn làng no ấm. Sau đó, già làng cùng các bậc cao niên trong làng thực hiện các nghi thức mời thần linh, ông bà tổ tiên thưởng thức cốm lúa mới, uống rượu cần, ăn thịt rừng bằng cách lấy mỗi nhà một ít cốm tung về các hướng, cắm cần rượu vào từng chóe, hút một ngụm làm phép, đem cốm bỏ vào bếp lửa, chà lên lưỡi rìu, lưỡi rựa, chà vào cây cột cái của nhà rông… “Làm như thế vì tất cả các vật dụng đó điều có thần linh trú ngụ”, ông Bok Quynh giải thích.

Xong phần lễ, phần hội vui của dân làng mới tiến hành. Tiếng cồng, tiếng chiêng nổi lên, nam thanh nữ tú lần lượt xếp thành vòng xoang múa hát từ ngoài sân vào trong nhà rông. Ai cũng hớn hở, phấn khích, mời nhau từng nắm cốm thơm hương lúa mới, miếng thịt rừng và cùng thưởng thức hương vị nồng cay, ngọt đắng của rượu cần được ủ bằng nếp lúa mới với men cây rừng. Quyện vào đó là âm thanh hùng tráng của dàn cồng chiêng thôi thúc, vọng vào vách núi, vang xa, như mời gọi nhà gần làng xa, mời ông bà tổ tiên, mời thần sông, thần suối, thần núi, thần rừng… về với dân làng vui ngày hội ăn mừng cốm lúa mới.

Đêm hội tưng bừng. Người chứng kiến khó lòng mà cưỡng lại. Hòa vào cuộc vui, nhìn mọi người, ta không còn thấy cái nhọc nhằn lam lũ, lo toan cuộc sống, mà chỉ thấy niềm phấn khích, niềm vui sướng pha chút tự hào. Cuộc vui của làng kéo dài thâu đêm, và chấm dứt khi men rượu cần đã nhạt, hương cốm mới tan dần trong làn sương sớm, con gà rừng báo hiệu cho một ngày mới bắt đầu. Có thể nói lễ hội ăn cốm lúa mới thể hiện tính cố kết cộng đồng của người Ba Na. Lễ hội hiện vẫn được đồng bào Ba Na bảo tồn, gìn giữ và phát huy nét đẹp văn hóa của dân tộc mình.

Thủy Liên
Nguồn phapluatxahoi.vn