Làng khăn xếp Giáp Nhất: Nơi giữ gìn văn hóa dân tộc

Trong các lễ hội, đám cưới, mừng thọ hay trong những cuộc giao lưu văn hóa trong và ngoài nước, chúng ta thường khoác lên mình bộ khăn xếp, áo the – trang phục truyền thống của người Việt – với một niềm tự hào đặc biệt.

Không khó để chúng ta tìm được những làng nghề truyền thống may áo the trên khắp cả nước. Song với khăn xếp thì ít ai biết rằng hiện chỉ có duy nhất một nơi sản xuất ở miền Bắc: Đó là làng nghề khăn xếp Giáp Nhất ở thị trấn Nam Giang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định.

Ở thôn Giáp Nhất, có gần 200 hộ làm nghề khăn xếp. Các hộ chia nhau đảm nhận một trong các công đoạn làm khăn do 7 chủ xưởng lớn thuê theo hình thức giao khoán. Ở khâu cuối cùng, các chủ xưởng là đầu mối hoàn thiện, phân phối và tiêu thụ sản phẩm.

Một chiếc khăn xếp hoàn chỉnh phải trải qua 7 công đoạn.

Quanh năm người thôn Giáp Nhất bận rộn với công việc làm khăn, nhưng những dịp khăn xếp bán chạy nhất là vào tháng Giêng, tháng Hai và tháng Tám âm lịch, bởi đây là thời điểm diễn ra nhiều lễ hội trên toàn quốc. Các sản phẩm làm ra sẽ được bán cho các nhà buôn ở phố Hàng Quạt (Hà Nội), rồi được xuất đi cả nước.

Theo các nghệ nhân Giáp Nhất, khăn xếp có 3 loại: Khăn dành cho nam, cho nữ và loại khăn cả nam và nữ đều đội được. Trước đây khăn xếp chủ yếu được làm với duy nhất một màu đen cho đàn ông đội, nhưng để thích ứng với nhu cầu của xã hội, khăn xếp dần dần được chuyển sang đủ các loại màu và mẫu mã sử dụng với các mục đích khác nhau: khăn đen, khăn quang dùng trong tế lễ (nam giới đội), khăn cô dâu, khăn chú rể, khăn biểu diễn, khăn tế, khăn hầu đồng…

Chất liệu để làm khăn trước đây là nhiễu, vải lượt hay sa tanh. Cốt khăn làm bằng giấy. Bây giờ, khăn xếp được làm bằng chất liệu tốt hơn như sa tanh, bóng, phi, nhung, gấm… ở bên ngoài; bên trong là vải sợi lót; cốt khăn làm bằng mút xốp. Giá một chiếc khăn xếp cũng phụ thuộc vào chất liệu và mục đích sử dụng, trong đó, khăn “dân tộc”, khăn chầu có giá khoảng 30.000 đồng/chiếc, còn khăn mừng thọ khoảng 20.000 đồng/chiếc…

Ông Đoàn Thanh Sơn, một nghệ nhân có tiếng trong làng cho biết, quy trình làm ra được một chiếc khăn xếp không hề đơn giản, mà có tới 7 công đoạn như cắt vải, máy, quấn, vẽ hoa… Đặc biệt trong khâu quấn xếp, người làm phải cần mẫn, tỉ mỉ, chặt tay để các nếp không bị xô lệch và đều tăm tắp. Đây là phần việc khó, đòi hỏi nhiều kinh nghiệm nhất trong cả quy trình làm khăn xếp. Một chiếc khăn xếp sau khi hoàn thành phải chắc chắn; độ dày các lớp phải đều nhau; cao độ của từng lớp phải hợp lý. Những người chưa có kinh nghiệm hay cẩu thả thì không thể làm ra được những chiếc khăn đẹp.

Nhiều cụ già trong làng vẫn miệt mài làm khăn.

Ngày nay, với công nghệ khoa học phát triển, các hộ trong làng nghề đã sử dụng máy móc để hỗ trợ sản xuất. Hơn nữa, các hộ cũng phân chia sản xuất theo từng công đoạn nên năng suất lao động cũng được nâng lên đáng kể. Tuy vậy, giá của một chiếc khăn là không cao nên tiền công của những người làm cũng tương đối thấp, chỉ bằng một nửa thu nhập của những người làm làng nghề sắt Vân Chàng hay làng nghề hoa Báo Đáp trong khu vực. Mỗi ngày, trung bình một người làm sẽ nhận được 50-100 nghìn đồng, tùy vào số lượng thành phẩm. Vì thế, không còn nhiều thanh niên trong làng theo đuổi công việc làm khăn.

Tuy nhiên, công việc lương không cao nhưng khá nhẹ nhàng này lại rất phù hợp với những người già đã hết tuổi lao động. Rất nhiều cụ già trong làng vẫn miệt mài quấn khăn hằng ngày để kiếm thêm thu nhập. Người lớn tuổi nhất trong làng vẫn theo nghề làm khăn xếp là cụ Nguyễn Văn Lê. Năm nay cụ đã 85 tuổi.

Bà Nguyễn Thị Doan (70 tuổi), một giáo viên về hưu, chia sẻ: “Tôi hằng ngày vẫn nhận khăn xếp về quấn. Một tháng làm đều đặn thì thu nhập cũng được một 1,5 đến 2 triệu đồng. Công việc không nặng nhọc nhưng cần sự kiên trì và tỉ mỉ. Nhờ có làng nghề mà những người già như chúng tôi vẫn kiếm được đồng ra đồng vào”.

Ông Đoàn Văn Thủy, một chủ hãng khăn lớn nhất làng, tâm sự: “Tuy khăn xếp không có giá trị cao về mặt kinh tế, nhưng nó lại mang giá trị rất lớn về mặt tinh thần. Khăn xếp lưu giữ giá trị văn hóa, lịch sử bao đời của dân tộc. Điều đó còn quý giá hơn cả tiền bạc. Làng nghề Giáp Nhất chúng tôi không bao giờ bỏ nghề này. Mỗi khi gặp khó khăn, chúng tôi tự động viên nhau rằng làm khăn xếp là đang giữ gìn ‘quốc hồn’ của dân tộc”.

Đứng trước nhiều khó khăn và thách thức, song bằng sự nỗ lực và lòng yêu nghề của các nghệ nhân Giáp Nhất nên cái nghề giữ gìn “hồn Việt” trong những chiếc khăn xếp mới không bị “thất truyền”.

Theo Báo điện tử Quân đội nhân dân