“Tranh đỏ” Kim Hoàng – sự hồi sinh của một dòng tranh dân gian

Dòng tranh của làng quê Nho học

Tranh dân gian Kim Hoàng hình thành từ nửa sau thế kỷ 18. Giống với một số dòng tranh khác, tranh Kim Hoàng có những chủ đề quen thuộc với đời sống người dân nông thôn và cũng có những thể loại như tranh Tết, tranh thờ… đáp ứng được những nhu cầu đa dạng, từ trang hoàng nhà cửa nhân dịp Tết đến Xuân về, cầu cho phúc lộc đầy nhà, cho đến xua đuổi tà ma, giữ nhà yên ấm.

Nhưng nếu như tranh Đông Hồ là tranh của làng quê mộc mạc, tranh Hàng Trống là tranh của chốn kinh kỳ tinh mỹ, vậy thì tranh Kim Hoàng là là tranh dân gian của một làng quê giàu truyền thống Nho học, thấm đượm bên trong mình cả sự thô mộc lẫn tinh tế. Theo đó, tranh Kim Hoàng có một đặc điểm riêng mà các dòng tranh dân gian khác không có, đó là những câu thơ Hán tự được viết theo lối chữ thảo trên góc trái bức tranh, vì thế thơ và hình vẽ đã tạo nên một chỉnh thể hài hoà, chặt chẽ. Không sử dụng giấy điệp như tranh Đông Hồ hay giấy dó như tranh Hàng Trống mà được in trên nền giấy đỏ, giấy hồng điều hoặc giấy vàng tàu, nên tranh Kim Hoàng còn có tên gọi khác là “tranh đỏ”.

Ở tranh Kim Hoàng, các nghệ nhân chỉ sử dụng một bản khắc để in nét đen lên giấy rồi dựa vào đó mà tự do chấm phá màu sắc theo cảm xúc riêng. Do đó, mỗi bức tranh có sự phóng khoáng và diện mạo riêng, dù cùng được in ra từ một bản khắc. Điều này tạo nên giá trị, điểm ưa chuộng nhất của tranh Kim Hoàng thời đó.

Ông Trần Thịnh, một trong số ít người cao tuổi của làng còn biết về tranh Kim Hoàng cho biết: “Tranh Đông Hồ và tranh Hàng Trống và tranh ở miền Nam vẽ một lần trên khung là xong nhưng tranh Kim Hoàng thì phải 3 lần. Tranh khi in ở trong khuôn ra thì in sơ lược trên tờ giấy đỏ nhưng phải tô thêm những nét đặc biệt, sau khi tô thêm thì phải làm bài thơ trên đó thì mới hoàn thiện bức tranh được”.

Khát vọng hồi sinh

Dù mang nhiều giá trị dân gian đặc sắc nhưng do thiên tai, thời cuộc, tranh dân gian Kim Hoàng chỉ tồn tại trong khoảng thời gian ngắn. Rồi cứ như vậy, nghề làm tranh ở Kim Hoàng đã biến mất trong suốt bảy mươi năm, cho đến tận mấy năm gần đây, nhờ có một dự án phục dựng, dòng tranh Kinh Bắc này mới một lần nữa xuất hiện.

Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa, Giám đốc Bảo tàng Gốm sứ tư nhân Hà Nội cho biết: Trong bộ sưu tập tranh dân gian của bà hiện có khoảng 60 mẫu tranh Kim Hoàng. Ngoài ra, nhờ một tư liệu của Pháp, bà còn khôi phục được một số bứctranh khác.

Với mong muốn khôi phục lại dòng tranh đã bị thất truyền hơn nửa thế kỷ qua, bà đang nỗ lực tìm những người cùng khát vọng trong và ngoài nước để phục dựng các bản khắc và những mẫu tranh Kim Hoàng: “Tôi sẽ khôi phục lại những mẫu đó, hi vọng sẽ duy trì được ở góc độ nào đấy”.

Nhờ sự giúp sức của chính quyền và nhân dân trong làng, bà Hòa đã tổ chức được nơi sản xuất, truyền nghề làm tranh. Năm 2016-2017, tranh Kim Hoàng đã xuất hiện tại một số triển lãm ở Hà Nội và được bán trên thị trường. Năm 2018, tranh Kim Hoàng được xuất hiện trên bao lì xì mừng tuổi như một cách thông báo rộng rãi về sự “hồi sinh” mạnh mẽ của mình!

Với nội dung dân dã, cách trình bày tinh tế, kĩ thuật in độc đáo, dòng “tranh đỏ” Kim Hoàng đã có một thời là món ăn tinh thần rất đáng quý của người dân “xứ Đoài mây trắng” và cả vùng đồng bằng Bắc bộ. Vì vậy, việc hồi sinh dòng tranh giấy đỏ Kim Hoàng bị lãng quên cũng đồng nghĩa với khôi phục, bảo tồn các giá trị văn hóa dân gian đặc sắc, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của người dân mảnh đất Thăng Long- Hà Nội.

Thanh An